Στερεοτυπικές συμπεριφορές και κινήσεις στον αυτισμό
Η στερεοτυπία είναι μια επαναλαμβανόμενη ή τελετουργική κίνηση, στάση του σώματος ή έκφραση. Οι στερεοτυπίες μπορεί να είναι απλές κινήσεις όπως το λίκνισμα του σώματος, ή και πιο σύνθετες, όπως το χάιδεμα του σώματος, η διασταύρωση των ποδιών και η πορεία με συγκεκριμένο τρόπο. Εμφανίζεται σε άτομα με νοητική αναπηρία, διαταραχές του φάσματος του αυτισμού, όψιμη δυσκινησία και στερεότυπη κινητική διαταραχή, αλλά μπορεί να εμφανιστεί και σε νευροτυπικά άτομα.
Οι πιο σύνθετες στερεοτυπίες παρουσιάζονται συνήθως πριν τα 2 έτη. Περί των 1/3 αυτών των παιδιών σταματούν μεγαλώνοντας έως τα 8-9 χρόνια. Στα υπόλοιπα παιδιά οι στερεοτυπίες μπορεί να παραμείνουν αλλά πολύ ηπιότερες ενώ σε ένα μικρό ποσοστό μπορεί να επιδεινωθούν.
Σε παιδιά με αναπτυξιακές διαταραχές, οι στερεοτυπίες είναι πιο συχνές: Στο σύνδρομο Rett, που παρατηρείται σε 1 στις 20,000 παιδιά, όλα τα παιδιά εμφανίζουν στερεοτυπίες με τα χέρια, ενώ στον αυτισμό περισσότερα από 60% παιδιά προσχολικής ηλικίας παρουσιάζουν στερεοτυπίες. 40% αυτών μπορεί να εμφανίσουν επίσης αυτοτραυματικές συμπεριφορές, όπως να δαγκώνουν τα χέρια τους ή να κτυπούν τον εαυτό τους.
Μπορεί να διαρκέσουν περισσότερο από ένα λεπτό, μπορεί να εμφανίζονται περισσότερες φορές στη διάρκεια της ημέρας. Στις αυτιστικές διαταραχές διαρκούν περισσότερο. Μπορεί να συνοδεύονται και με άλλα σημεία, όπως να τσιμπούν το δέρμα τους ή το να βαδίζουν ή το να τρέχουν με περίεργο τρόπο.
Οι στερεοτυπικές κινήσεις θα πρέπει να παρεμβαίνουν στις καθημερινές δραστηριότητες, πρέπει να επιμένουν πέραν των 4 εβδομάδων σε πρώιμη αναπτυξιακή περίοδο και να μην οφείλονται σε φάρμακα ή άλλη αναπτυξιακή διαταραχή. Διακρίνονται σε:
Πρωτοπαθείς: παρατηρούνται σε ένα κατά τα άλλα τυπικά αναπτυσσόμενο παιδί και συνήθως παραμένουν σταθερές ή υποχωρούν.
Δευτεροπαθείς: τις συναντάμε σε αυτιστικές διαταραχές, νοητική καθυστέρηση, σύνδρομο Tourette, σύνδρομο Rett και σε μεγαλύτερα παιδιά σε σχιζοφρένεια, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή πρώιμες νευροεκφυλιστικές παθήσεις, παιδιά με εγκεφαλική παράλυση, καθώς και τυφλά ή κωφά παιδιά.
Παρατίθεται μια λίστα στερεοτυπικών κινήσεων ή καταστάσεων:
- περιστροφή γύρω από τον εαυτό τους (στροβιλισμοί),
- ανοιγοκλείσιμο γροθιάς και γενικότερες κινήσεις με τα δάκτυλα,
- κάμψη-έκταση καρπού
- χτύπημα ποδιών,
- επανάληψη ήχων ή λέξεων
- κούνημα μπροστά πίσω (rocking),
- πετάρισμα των χεριών – γρήγορη κίνηση των χεριών πάνω κάτω(φτερουγίσματα): μπορεί να παρουσιάζεται και σε τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά μέχρι την ηλικία των 2
- άνοιγμα στόματος
- κοίταγμα με την άκρη του ματιού
- το περπάτημα στην άκρη των δακτύλων: 20-50% των παιδιών με ΔΑΦ παρουσιάζουν αυτή τη συνήθεια σε σύγκριση με μόλις 5% στον γενικό παιδικό πληθυσμό.
- τοποθέτηση αντικειμένων στην σειρά,
- σχίσιμο χαρτιών,
- χτυπήματα αντικειμένων μεταξύ τους,
- εστίαση σε συγκεκριμένα αντικείμενα ή τμήματα αντικειμένων,
- χρήση αντικειμένων με ασυνήθιστο τρόπο (π.χ. δεν παίζουν με το τρενάκι αλλά γυρίζουν επαναλαμβανόμενα τις ρόδες του),
- εμμονές και ασυνήθιστη προσκόλληση σε ορισμένα αντικείμενα.
Σε μεγαλύτερα παιδιά μπορεί να πάρουν τη μορφή πολύπλοκων μοτίβων στερεοτυπικής συμπεριφοράς όπως η διαρκής τακτοποίηση κάποιων παιχνιδιών, η εμμονή στη διατήρηση ορισμένων δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωή, π.χ του μπάνιου ή του φαγητού. Μπορεί αυτές οι κινήσεις να εμφανίζονται όταν το παιδί δεν απασχολείται με κάποια δραστηριότητα ή όταν βρίσκεται μπροστά σε κάποια καινούρια που του προκαλεί θαυμασμό ή φόβο. Με αυτές τις κινήσεις μειώνει την ένταση που του προκαλεί η νέα κατάσταση και νιώθει ότι ασκεί κάποιον έλεγχο.
Τέλος, στερεοτυπίες είναι και οι περιορισμένες, επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, ενδιαφέροντα ή δραστηριότητες, όπως επιμονή στη ντροπαλότητα, ανέλικτη τήρηση ρουτινών και τελετουργικές συνήθειες,αναστάτωση στις αλλαγές και τις μεταβάσεις, ακαμψία σκέψης,δυσκολίες στην αισθητηριακή επεξεργασία, δυσκολίες στην αποδέσμευση της οπτικής προσοχής (δυσκολεύονται να κοιτάξουν κάτι άλλο από αυτό που έχουν εστιάσει).
Στην ουσία, οι στερεοτυπικές κινήσεις στον αυτισμό είναι επαναλαμβανόμενες, ρυθμικές συμπεριφορές που εκτελούνται χωρίς εμφανή σκοπό και λειτουργία. Όμως, οι στερεοτυπικές κινήσεις δεν είναι τυχαίες, αλλά εξυπηρετούν σκοπούς:
- Μπορεί να βοηθούν στην αυτοδιέγερση των αισθήσεων, είτε για να αυξήσουν τα ερεθίσματα (υποδιέγερση) είτε για να μειώσουν τα ερεθίσματα (υπερδιέγερση).
- Λειτουργούν ως μέσο για τη διαχείριση θετικών και αρνητικών συναισθημάτων, όπως η χαρά, η ματαίωση ή ο θυμός.
- Μπορούν να έχουν κατευναστικό ρόλο και να βοηθούν το άτομο να ηρεμήσει ώστε να πετύχει την αυτορρύθμιση (την ρύθμιση των αισθητηριακών ερεθισμάτων).
- Μπορούν να προσφέρουν ανακούφιση στον πόνο διότι η έκκριση β-ενδορφινών κατά τη διάρκεια των κινήσεων, προκαλεί μία μορφή αναισθησίας ή ευχαρίστησης, μειώνοντας την αίσθηση του πόνου.
